GTBT - Jak Kazachstan po cichu buduje swoją pozycję

: Hubert Walas; 03 lipiec 2025

Między Rosją a Chinami: jak największe bezmorskie państwo świata buduje gospodarczą oazę Azji Centralnej.

W pierwszym kwartale 2025 kazachska gospodarka urosła o 6% rok do roku. Wzrost ten był spowodowany przede wszystkim znacznym ożywieniem w sektorach transportu i handlu - w maju 2025 roku obwieściło Narodowe Biuro Statystyczne Kazachstanu. To bardzo solidny, wręcz imponujący wynik - szczególnie biorąc pod uwagę warunki w jakich zostaje osiągnięty. Kazachstan to największe państwo nie posiadające dostępu do morza, graniczące od północy i zachodu z pogrążoną w wojnie Federacją Rosyjską. Od wschodu z potężnymi Chinami, ale po pierwsze - z ich mniej rozwiniętymi regionami, a po drugie z Chinami, które łapią coraz większą gospodarczą zadyszkę. Natomiast od południa mamy cztery pozostałe, słabo rozwinięte republiki Azji Centralnej, a dalej rządzony przez Talibów Afganistan, czy ogarnięty sankcjami i niedawno upokorzony militarnie - Iran. Trudne sąsiedztwo.

Mimo tego, Kazachstan wyrasta na lokalnego czempiona wzrostu. Najwyższe FDI w regionie, budowa i remonty tysięcy dróg, torów i portów w ramach inicjatywy Nurły Zhol oraz Korytarza Środkowego, czy w końcu sektor surowcowy, który opiera się nie tylko na ropie, ale także uranie, którego Kazachstan jest największym światowym producentem. A to dobra pozycja startowa w momencie, gdy światowa energetyka jądrowa przeżywa renesans. To wszystko sprawia, że prezydent Kazachstanu chce by kraj podwoił wielkość swojej gospodarki do roku 2029 i poziomu $450 miliardów.

Oczywiście, w tej beczce miodu znajdziemy również łyżki dziegciu. Niemniej, sprawdźmy - czy Kazachstan to rzeczywiście nowa, gospodarcza oaza Azji Centralnej?

---

Odsunięcie „Ojca Narodu”

Pozytywne sygnały płynące z Kazachstanu są interesujące, nie tylko z uwagi na specyfikę sąsiedztwa kraju, omówioną we wstępie, ale także i być może przede wszystkim - sytuację wewnętrzną.

Kazachstan, jak wiele republik postsowieckich, przez dekady funkcjonował jako autorytarne państwo oparte na klanowo-oligarchicznym systemie. Jego twórcą był Nursułtan Nazarbajew, który łączył brutalną kontrolę polityczną z otwarciem gospodarczym.

W 2019 roku niespodziewanie zrezygnował z prezydentury, pozostając jednak u steru jako „Ojciec Narodu” i szef Rady Bezpieczeństwa. Władzę formalnie przekazał Kassyowi-Żomartowi Tokajewowi, który uchodził za lojalnego technokratę. Faktyczna kontrola nad państwem (resorty siłowe, najważniejsze pozycje) pozostała jednak w rękach ludzi Nazarbajewa.

Sytuację odmieniły jednak największe w dziejach kraju protesty , do których doszło na początku 2022 roku. Bezpośrednią iskrą była podwyżka cen gazu, ale głębszym powodem był sprzeciw wobec systemu zdominowanego przez klan Nazarbajewa, którego Tokajew był „nową twarzą”.

Tokajew brutalnie stłumił zamieszki, ogłaszając stan wyjątkowy i wzywając siły ODKB - czyli głównie rosyjskie, do pomocy. Ponad 230 osób zginęło, tysiące było rannych. Jednak co istotne prezydent uznał, że doszło do zamachu stanu inspirowanego przez otoczenie Nazarbajewa.

W kolejnych tygodniach Tokajew przejął pełnię władzy: usunął Nazarbajewa z wszystkich funkcji, odebrał mu tytuł Elbasy (czyli Ojca Narodu), a jego bliskich (w tym zięcia, brata, czy córki) wyrzucił z prominentnych stanowisk. Symbolicznym końcem epoki Nazarbajewa było przywrócenie stolicy kraju nazwy Astana, wcześniej przemianowanej na Nursułtan (za imieniem Nazarbajewa).

Tokajew wzmocniony kryzysem rozpoczął własne porządki. Choć ogłoszono nową konstytucję i reformy, w praktyce zachował kontrolę nad całym systemem. Co nie znaczy, że Tokajew chciał jedynie przejąć kazachski folwark na własność.

Nowa wizja Kazachstanu

Kazachstan wizji Tokajewa zrywa z łatką posowieckiej przybudówki Rosji, opierającej swoje przychody wyłącznie na surowcach naturalnych, bez większych ambicji na arenie międzynarodowej. Pierwsze rezultaty realizacji tej wizji zaczynają być już widoczne.

„Zainicjowałem nowy kurs gospodarczy. Inicjatywa ta koncentruje się na reformach strukturalnych w celu zbudowania silniejszego i bardziej dynamicznego narodu. Jest to ambitne, ale osiągalne zadanie. W ubiegłym roku PKB Kazachstanu wyniósł 265 mld USD. Naszym nowym celem jest 450 miliardów dolarów do 2029 roku.”

Powiedział w lutym 2024 Kassym-Żomart Tokajew podczas bilateralnych rozmów z Katarczykami. Plan jest bardzo ambitny, ale Tokajewowi póki co udaje się „dowozić”. Na koniec tego roku według MFW kazachskie PKB ma wynosić już $300 miliardów.

„Jestem przekonany, że wzrost gospodarczy na poziomie 4 procent nie wystarczy Kazachstanowi.” - dodał Tokajew na początku 2025 roku

Zatem pozostałe $150 mld tworzące kazachską gospodarkę Tokajew musi „znaleźć” w ciągu najbliższych czterech lat. A to oznacza wzrost co najmniej na poziomie 6% i więcej rocznie. Jak chce tego dokonać?

Paliwo dla tego wzrostu ma pochodzić z wielu źródeł, ale dalej najważniejsze są surowce naturalne. Te w dalszym ciągu odpowiadają nawet za 30-35% PKB Kazachstanu, i aż 60% całkowitego eksportu kraju. Najważniejszym produktem eksportowym jest ropa naftowa, wydobywana w większości w trzech lokalizacjach, z których najbardziej dochodowe jest złoże Tengiz - jedno z najgłębszych i najbardziej złożonych złóż na świecie ze względu na wysoki poziom siarki i trudne warunki pogodowe.

Chevron, który jest głównym operatorem złoża, od 2012 prowadzi tam wartą 48 miliardów dolarów rozbudowę, która jest jedną największych tego typu inwestycji na świecie. Dzięki niej Tengiz ma zwiększyć produkcję do około 1 miliona baryłek ekwiwalentu ropy dziennie i odpowiadać nawet za 1% globalnej podaży ropy naftowej.

Co istotne 50% udziałów Tengizie posiada Chevron, 25% inny amerykański gigant - Exxon. Za 20% odpowiada kazachska firma naftowa KazMunayGas, a jedynie 5% ma rosyjski Łukoil. Dwa pozostałe główne pola naftowe Kazachstanu, które obecnie, łącznie wytwarzają podobną ilość ropy co Tengiz, a więc: Karachaganak i pole offshore - Kashagan również pozostają głównie w rękach podmiotów zachodnich. W przypadku Karachaganak są to głównie brytyjsko-holenderski Shell oraz włoskie ENI. Z kolei głównymi akcjonariuszami Kashagan pozostaje francuski Total, Eni, Exxon oraz Shell. Warte odnotowania jest również 8.4% chińskiego CNPC oraz 7.6% japońskiego Inpexu.

To pokazuje, że choć Rosjanie mają możliwości nacisku na kazachski sektor ropy (o czym zaraz), to nie jest nim struktura właścicielska.

Atomowy renesans

Choć Kazachstan dysponuje również zauważalnym ekonomicznie wydobyciem gazu, czy miedzi, jednak to inny pierwiastek jest bardziej intrygujący. Mowa o uranie, którego Kazachstan jest największym na świecie producentem (ok. 40% podaży) i posiada jedne z największych światowych rezerw (14%).

Póki co uran odpowiada jedynie za 4,4% całkowitego całego eksportu, z drastyczną stratą do ropy (53,8%), a jego bezpośredni udział w PKB jest względnie niewielki - prawdopodobnie około 2-4% PKB.

Aczkolwiek jego znaczenie może tylko rosnąć. Dlaczego? Po pierwsze energetyka jądrowa na świecie przeżywa renesans. Aktualnie budowanych jest na świecie 61 reaktorów jądrowych, a co najmniej 100 kolejnych ma być w fazie planowania. Kazachowie podpisują kolejne umowy eksportowe. Ostatnio z czeską grupą CEZ na dostawy koncentratu uranu na kolejne 7 lat.

Po drugie, choć Kazachstan eksportuje póki co surowiec o najniższej wartości dodanej - koncentrat uranowy (tzw. yellow cake), to powoli zmierza w stronę wysokomarżowej produkcji paliwa jądrowego i rozwój technologii rafinacji. Niedawno kazachski operator Kazatomprom wspólnie z chińską spółką CGNPC stworzył ośrodek rafinacji Ulba Metallurgical Plant który na koniec 2024 roku osiągnął pełną moc produkcyjną: ok. 200 ton nisko wzbogaconego paliwa rocznie — co wystarczyłoby do zasilenia 6 reaktorów jądrowych.

W końcu - energetyka atomowa. Kazachstan nie posiada własnej elektrowni jądrowej od 1999, kiedy to swoje działanie oficjalnie zakończyła elektrownia atomowa w Aktau. Dzisiaj jednak rząd Tokajewa mocno dąży w kierunku jej budowy. W referendum z 2024 roku 70% Kazachów opowiedziało się za jej budową, natomiast 14 czerwca zadecydowano że rosyjska państwowa korporacja jądrowa Rosatom i państwowa chińska firma China National Nuclear Corporation pokierują odrębnymi konsorcjami, które zbudują pierwsze (od 30 lat) elektrownie jądrowe w Kazachstanie.

Kazachstan chce osiągnąć 2.4GW mocy wytwórczej z atomu, już w 2035 roku. Pierwsza z nich ma powstać w Ulken, 400km na północ od Ałmat. Druga lokalizacja we współpracy z Chińczykami nie została jeszcze określona.

Węglowodory i pierwiastki radioaktywne to więc bogactwo tego zamkniętego lądowo kraju, jednak Tokajew wydaje się być świadom, że budowanie przyszłości kraju wyłącznie na tym elemencie może być drogą bardzo niebezpieczną. Wiele krajów zapadło w historii na bardzo ciężką chorobę holenderską. Dlatego ropa, gaz, uran, czy miedź nie mogą być odpowiedzią samą w sobie. Musi za tym iść coś więcej.

Infrastrukturalnie tym czymś ma być Nurly Zhol.

Świetlista Droga

Nurly Zhol (Świetlista Droga) to narodowa strategia rozwoju infrastrukturalnego Kazachstanu. Jej celem jest modernizacja państwa poprzez ogromne inwestycje w transport, logistykę, energetykę, mieszkalnictwo i cyfryzację, a także dywersyfikacja gospodarki poza sektor surowcowy.

Budowa dróg, kolei, lotnisk i portów oraz rozbudowa połączeń wschód-zachód, północ-południe ma ugruntować pozycję Kazachstanu jako głównego hubu tranzytowego Eurazji.

Bowiem Nurly Zhol to część jeszcze większej wizji Korytarza Środkowego, czyli niejako części nowej inkarnacji Jedwabnego Szlaku łączącego Chiny z Europą. Ta część trasy ma omijać Rosję i przez masywy lądowe Kazachstanu dostarczać koleją i ciężarówkami towary do portów w Aktau i Kuryku, które następnie ładowane są na kontenerowce i transportowane do portów w Azerbejdżanie i następnie wjeżdżają do Europy przez Gruzję i Turcję. Dlatego też szlak oficjalnie nosi nazwę Trans-Caspian International Transport Route.

Do końca 2024 w ramach Świetlistej Drogi odnowiono i zbudowano 12 000 km dróg. Przykładowo ukończono połowę kluczowej autostrady liczącej blisko 900 km łączącej Karagandę z Ałmatami.

Jednak Szlak Transkaspijski to głównie kolej i porty. Na wejściu do Kazachstanu stoi największy suchy port świata - Khorgos. W tym roku ma się także zakończyć budowa drugiego toru na linii Dostyk–Moyinty (836 km) rozpoczęta w listopadzie 2022, co zwiększy przepustowość z 12 par pociągów do 60. W marcu 2024 otwarto także nową trasę łączącą z Europą, chińskie miasto Xian, które oferuje dobry czas tranzytu na poziomie 25 dni.

Do tego dodajmy modernizację portów w Aktau i Kuryku (transport morski wzrósł o 20% w ciągu ostatnich 6 lat), czy nowe terminale na lotniskach w Ałmatach, Kyzylordzie i Szymkencie. Do tego dochodzą mniej medialne, ale nie mniej ważne projekty - pełnej elektryfikacji kraju, gazyfikacji, modernizacji sieci ciepłowniczej i wodociągowej, czy mieszkalnictwa.

Ale i krwiobieg transportowy to tylko część potencjalnego sukcesu.

Odejście od kopalin i wspaniały TFR

Głowa państwa nadała priorytet dywersyfikacji gospodarki, koncentrując się na rozwoju sektora pozanaftowego. W latach 2019-2024 produkcja przemysłowa wzrosła o 31,4%, podczas gdy sektor budowlany wzrósł o 96,3%.W ciągu sześciu lat produkcja w branży obróbki skrawaniem potroiła się, a produkcja przemysłowa rosła w średnim rocznym tempie 20,3%.

W taki sposób sukcesy dywersyfikacji od kopalin wylicza biuro premiera Kazachstanu. Do tego dodajmy Kazachstan okazuje się być największym biorcą BIZ z krajów regionu ($130 miliardów w ostatnich 6 latach), rośnie wymiana gospodarcza i eksport. W 2024 kraj otrzymał najwyższy rating w swojej historii ocen - BAA1, z perspektywą stabilną od domu Moody’s.

Z twardymi liczbami ciężko dyskutować i te przekładają się na życie obywateli. Choć przecięty Kazach dalej nie jest zamożny na tle Europejczyków, czy rozwiniętych gospodarek Azji Wschodniej, to według MFW w wartościach nominalnych jest dzisiaj średnio bogatszy od przeciętnego Rosjanina, czy Chińczyka i to mimo, że jeszcze 3 lata temu Rosjanin był średnio 35% zamożniejszy od Kazacha, a Chińczyk 13%.

A w dalszym ciągu nie wspomnieliśmy o bodaj największym, patrząc na obecne trendy światowe, sukcesie Kazachów - wybitnie dobrej demografii. W 2025 roku współczynnik dzietności 20 milionowego Kazachstanu ma wynieść znakomite 2.57 dziecka na kobietę, a jeszcze w 2021 było to ponad 3.3 dziecka na kobietę! W obecnych czasach takie liczby to ewenement. Za głównie przyczyny tego pozytywnego trendu podaje się - religię (głównie islam) oraz elementy kodu kulturowego, według którego posiadanie dużej rodziny uważane jest za godne szacunku i pożądane. Kazachstan należy dziś do bardzo wąskiej grupy krajów, które łączą relatywnie wysoki poziom rozwoju gospodarczego (PKB per capita) z jednocześnie bardzo wysokim współczynnikiem dzietności (TFR), typowym raczej dla biedniejszych krajów. Jeśli Kazachom uda się utrzymać współczynnik powyżej 2.1, przy jednoczesnym wzroście dobrobytu materialnego, to kraj może stać się unikalnym studium przypadku, w którym to wzrost zamożności nie oznacza kurczącego się społeczeństwa.

Jednak o to będzie trudno - już ostatnich kilka lat zwiastuje trend spadkowy.

Multiwektorowość

To wszystko nierozerwalnie powiązane jest z geografią Kazachstanu — dziewiątego największego państwa świata. Położenie w centrum Eurazji daje mu dostęp do surowców i pozycję geostrategicznego zwornika, ale brak dostępu do morza i otoczenie przez mocarstwa to również poważne ograniczenia.

Kazachstan musi balansować między wpływami – rosyjskimi, chińskimi, tureckimi i zachodnimi – rozkładając zależność równomiernie, by zachować pole manewru.

Dlatego choć Zachód wniósł technologię i kapitał (np. w sektorze ropy), sam eksport ropy naftowej wciąż zależy w 80% od Rosji, która płynie głównie przez rurociąg CPC do portu w Noworosyjsku. To wielkie uzależnienie, którym Kreml może przydusić Tokajewa, kiedy tylko zechce (np. powołując się na prace remontowe, czy kwestie środowiskowe co już się działo). Dlatego Astana rozwija alternatywy.

Jedną z nich jest eksport przez Morze Kaspijskie i rurociąg BTC do Turcji. Choć na razie to tylko 1,5 mln ton ropy rocznie (przy 55 mln przez CPC), plan zakłada wzrost nawet do 20 mln. Kazachstan ropę eksportuje też do Chin przez rurociąg Atasu–Alashankou, ale ten wykorzystywany jest w małym ułamku.

Zbliżenie z Chinami widać jednak w innych sektorach - przede wszystkim transporcie i wspomnianym wcześniej Korytarzu Środkowym. Na granicy państw rozrasta się największy na świecie suchy port Khorgos, przez który miesięcznie przechodzą tysiące kontenerów zmierzających dalej do Europy. Po inwazji Rosji na Ukrainę szlak ten zyskał strategiczne znaczenie jako alternatywa dla tras przez, alienowaną przez Europę, Rosję.

Tokajew, jako były ambasador w Chinach, mówi biegle po chińsku, a relacje z Pekinem są więcej niż dobre. To nie przypadek, że prezydent Xi inicjatywę Pasa i Szlaku ogłaszał właśnie w Astanie. Powstają wspólne projekty przemysłowe - jak ten rafinacji uranu, czy nowe zakłady produkcji samochodów. Tokajew wie, że bliskie trzymanie się Chin jest niejako kolejnym zabezpieczeniem przed potencjalnie agresywnymi ruchami Moskwy. Jeśli Pekin już dzisiaj uważa Kazachstan za swoją strefę wpływów (co można uargumentować), to nie chce widzieć Moskwy za bardzo ingerującej w sprawy Astany.

Dlatego mimo, że Putin pomógł Tokajewowi w konsolidacji władzy w 2022, to ten nigdy nie odwdzięczył się uznaniem aneksji Krymu i Donbasu, a po inwazji na Ukrainę dystansuje się od Rosji i jej projektów. Co nie znaczy, że na wojnie nie korzysta i w żaden sposób Rosji nie pomaga. Kazachstan jest głównym pośrednikiem w procesie omijania sankcji i transportu do Rosji produktów zachodnich przez kraje trzecie.

Z drugiej strony równolegle trwa proces „kazachizacji” — stopniowej derusyfikacji językowej i kulturowej. Promowany jest język kazachski i tożsamość narodowa.

To z pewnością drażni Moskwę. Kazachowie, postrzegani jako bratni naród, pokazują, że można lepiej zarządzać państwem z mniejszą ilością surowców, bez dostępu do morza czy bliskości Europy. To niebezpieczny sygnał dla Kremla — pokazujący Rosjanom że siermiężność i zacofanie Rosji to efekt złego zarządzania, a nie “złego losu”.

Melodie, które wszyscy znają

Kazachstan kroczy trudną, wyboistą ścieżką, która nie stanie się łatwiejsza. Tokajew, mimo że pełnię władzy zgarnął w sposób brutalny, a i dzisiaj jego rządy nie są ostoją procesów demokratycznych, zręcznie nawiguje krajem w tym labiryncie. Wyzwania się nie kończą - dywersyfikacja od źródeł kopalnych, dalsze umacnianie pozycji kraju jako kluczowego hubu Eurazji, czy pilnowanie świetnych wyników demograficznych to kluczowe cele na najbliższe lata. $450 mld PKB to tylko symbol tego skoku, ważniejsze są konkretne działania.

Pytanie tylko czy nie są to przyjemne dźwięki starej melodii, a Kazachstan nie wróci na ścieżkę Nazarbajewa. Teoretycznie, jak pokazuje analiza Carnegie, Tokajew wprowadził prodemokratyczne reformy, ale nie przyniosły one realnych zmian. Prezydent zachował pełnię władzy, stworzył iluzję pluralizmu – nowi gracze zostali dopuszczeni do gry, ale tylko pod warunkiem, że nie zagrożą strukturze władzy. Nowy parlament może jest bardziej żywy niż za Nazarbajewa, ale nadal lojalny. W okręgach jednomandatowych nie wygrał żaden kandydat niezależny, frekwencja ledwie przekroczyła 50%, a tylko 1/3 obywateli deklarowała, że którakolwiek partia reprezentuje ich poglądy. To pokazuje, że protesty z 2022 wcale nie muszą być finałem społecznego niezadowolenia.

Bardziej łaskawy dla Tokajewa jest raport Atlantic Council, który dostrzega rosnący, ale nierówny trend wolności gospodarczej. Więcej wolności obywatelskiej i decentralizacji, a także przywrócenie Trybunału Konstytucyjnego. Aczkolwiek tu również autorzy dostrzegają brak wolności sądów, oraz fakt że reformy służą konsolidacji osobistej władzy Tokajewa, a niekoniecznie budowie inkluzywnych instytucji.

Przed Kazachami ciekawe czasy. Kazachstan balansuje między Wschodem a Zachodem, próbując utrzymać stabilność i modernizować się bez wywoływania zbyt dużych napięć u swoich gigantycznych sąsiadów – Rosji i Chin. Kolejne lata będą kluczowe. Czy Kazachom uda się stworzyć nowoczesne państwo i wyłamując się z post sowieckich standardów, zachowując jednocześnie wysoki przyrost naturalny?

Jeśli tak byłaby to jedna najciekawszych historii sukcesu ostatnich dekad.

Źródła:

Hubert Walas

Założyciel Good Times Bad Times, autor tekstów.

Regiony

Tematy

Serie YT

Tagi

Jak Kazachstan po cichu buduje swoją pozycję

Odsunięcie „Ojca Narodu”

Nowa wizja Kazachstanu

Atomowy renesans

Świetlista Droga

Odejście od kopalin i wspaniały TFR

Multiwektorowość

Melodie, które wszyscy znają

Mogą Cię również zainteresować

Scenariusze końca wojny. „Pobieda” Rosji, czy Triumf Ukrainy?

Dlaczego Izrael zaatakował Iran?

USA kontra Chiński Monopol na Metale Ziem Rzadkich